کارکرد و آثار برات در نظام حقوقی

برات سندی‌ تجاری‌ است که‌ به‌ موجب‌ آن‌ کسى‌ به‌ دیگری‌ دستور مى‌دهد مبلغ‌ معینى‌ را در زمان‌ مشخص‌ در وجه‌ یا به‌ حواله‌‌کرد شخص‌ ثالث‌ پرداخت‌ کند. 

اگر برات به رویت یا به وعده از رویت باشد، وجه آن باید در ایران پرداخت شود، اعم از اینکه برات در ایران صادر شده باشد یا در خارج، دارنده برات مکلف است پرداخت یا قبولی آن را در ظرف «یک‌ سال از تاریخ برات» مطالبه کند. 
ضمانت اجرای مطالبه قبولی به این صورت است که اگر دارنده برات این وظیفه را انجام ندهد، برخی حقوق خود را از دست خواهد داد که عبارت است از حق رجوع به ظهرنویسان برات (کسانی که پشت سند برات را به عنوان ضمانت و انتقال امضا کرده‌اند و مسئولیت تضامنی برای پرداخت آن دارند) اما حق مراجعه به صادرکننده برات که وجه برات را به محال‌علیه رسانده است، نخواهد داشت. اگر در برات اعم از اینکه در ایران صادر شده یا در خارج، برای تقاضای قبولی مدت بیشتر یا کمتری مقرر شده باشد، دارنده برات باید در همان مدت، قبولی برات را تقاضا کند؛ در غیر این صورت حق رجوع به ظهرنویسان و برات‌دهنده که وجه برات را به محال‌علیه رسانیده، نخواهد داشت. در صورتی که برات دارای سررسید معینی باشد، دارنده برات باید روز وعده و سررسید وجه برات را مطالبه کند.

اعتراض به پرداخت نشدن وجه برات
برات، سندی با امتیازات ویژه است؛ در صورتی که وجه برات پرداخت نشود، باید برای برخورداری از امتیازات برات در چنین شرایطی اعتراض کرد. خودداری از پرداخت وجه برات باید در ظرف 10 روز از تاریخ سررسید، به وسیله نوشته‌ای که «اعتراض عدم تادیه» نامیده می‌شود، معلوم شود. اگر روز دهم تعطیل باشد، اعتراض روز بعد از آن به‌عمل خواهد آمد.
دارنده براتی که به علت عدم تادیه مورد اعتراض قرار گرفته است، باید در ظرف 10 روز از تاریخ اعتراض، پرداخت نشدن وجه آن را به وسیله اظهارنامه رسمی یا مراسله سفارشی دو قبضه به کسی که برات را به او واگذار کرده است، اطلاع دهد. هر یک از کسانی که پشت برات را به عنوان انتقال یا ضمانت امضا کرده‌اند نیز در ظرف 10 روز از تاریخ دریافت اطلاع‌نامه فوق، باید آن را به همان وسیله به ظهرنویس سابق خود اطلاع دهد.

مهلت اقامه دعوا
اگر دارنده براتی که باید در ایران پرداخت شود و به ‌علت پرداخت نشدن، اعتراض شده است، بخواهد از امتیازات ویژه برات استفاده کند، باید در ظرف یک‌ سال از تاریخ اعتراض، اقامه دعوی کند بنابراین یکی دیگر از مهلت‌هایی که برای استفاده از امتیازات برات باید رعایت شود، مهلت اقامه دعواست. این مهلت از تاریخ اعتراض به پرداخت نشدن وجه برات آغاز می‌شود.
باید توجه داشت که در مورد برواتی که باید در خارج پرداخت شود، اقامه دعوا علیه برات‌دهنده یا ظهرنویسان مقیم ایران، در ظرف دو سال از تاریخ اعتراض، باید به‌عمل آید، دعوای دارنده برات بر ظهرنویسان و همچنین دعوای هر یک از ظهرنویسان (کسانی که پشت برات را به عنوان انتقال یا ضمانت امضا کرده‌اند) بر ظهرنویس قبل از خود در دادگاه پذیرفته نخواهد شد. علاوه بر آن، پس از انقضای مهلت‌های فوق، دعوی دارنده و ظهرنویسان بر برات‌دهنده (صادرکننده) هم پذیرفته نمی‌شود؛ مشروط بر اینکه برات‌دهنده ثابت کند در سر وعده، وجه برات را به محال‌علیه رسانده است که در این صورت دارنده برات فقط حق مراجعه به محال‌علیه را خواهد داشت.

مرور زمان
دارنده یک برات، برای استفاده از مزایای آن باید مهلت‌هایی را رعایت کند که شامل مهلت مطالبه قبولی و پرداخت وجه برات، مهلت اعتراض به پرداخت نشدن وجه آن و مهلت اقامه دعواست. علاوه بر این باید به این موضوع نیز توجه داشت که برای استفاده از مزایای قانون تجارت در استفاده از برات، باید مواظب بود که مرور زمان نیز سپری نشود. هر دعوایی که راجع به برات و سفته باشد پس از انقضای پنج سال از تاریخ صدور اعتراض‌نامه یا آخرین تعقیب قضایی در دادگاه‌ها مسموع نخواهد بود مگر اینکه در این مدت، رسما اقرار به دین واقع شده باشد که در این صورت مهلت مرور زمان از تاریخ اقرار محسوب می‌شود.
برات یک سند تجاری است که قواعد آن در قانون تجارت بیان شده است. دارنده برات یعنی کسی که برات را در دست دارد، ذی‌نفع آن محسوب می‌شود. دارنده برای اینکه از امتیازات خاص این سند تجاری استفاده کند، باید گوش‌ به ‌زنگ باشد تا برخی مهلت‌ها سپری نشود. با گذشت مهلت‌هایی که در قانون تجارت تعیین شده است، به تدریج برخی از حقوق دارنده برات از بین می‌رود.

نوع پول برات
قانونگذار در ماده 252 قانون تجارت مقرر داشته است: «پرداخت برات با نوع پولی که در آن معین شده است، به عمل می‌آید.» مع ذلک همیشه چنین امکانی وجود ندارد یعنی در مواردی ممکن است محدودیت ارزی و وضع مقررات خاص، پرداخت برات با نوع پول مذکور در آن را ممکن نسازد. مثلا در شرایط فعلی، اگر کسی براتی به دلار از آمریکا به عهده بانک‌های ایرانی صادرکند، این برات در ایران به ریال پرداخت خواهد شد؛ مگر اینکه شخص حساب ارزی در بانک محال‌علیه داشته باشد.اما در صورتی که برات نکول شود یا در صورت امتناع از قبول یا عدم تأدیه، دارنده برات می‌تواند از صادرکننده برات یا کسی که برات را به او منتقل کرده، نوع پولی را که در برات ذکر شده است، مطالبه کند یا در صورتی که در مقابل برات نوع پول دیگری غیر از پول مذکور در برات داده باشد، همان پول را مطالبه کند اما از سایر مسئولان برات فقط می‌توان نوع پولی که در برات ذکر شده است، مطالبه کند. (ماده 253 قانون تجارت) علت این امر روشن است. در مورد اول در صورت استرداد برات به هر علتی، هم نسبت به پولی که خود داده و هم نسبت به نوع پول مذکور در برات، محق است اما سایر مسئولان اعم از ظهرنویس، ضامن و براتگیر، تعهدی که کرده‌اند، فقط نوع پول مذکور در برات بوده است.

انجام تعهد قبل از موعد یا دادن مهلت
اصولا هر دینی باید در موعد مقرر بین افراد ذی‌نفع پرداخت شود اما این امر مانع از آن نیست که بدهکار قبل از رسیدن موعد، دین خود را بپردازد. در این صورت نسبت به بستانکار در حقیقت لطفی کرده است. با این حال در برات این قاعده اجرا نمی‌شود و مسئولان برات باید وجه برات را در موعد خود بپردازند زیرا ممکن است در این فاصله در حقوق دارنده برات و سایرین تغییراتی حاصل شود که پرداخت وجه برات اساسا منتفی شود. مثلا برات به اعتبار تحویل کالایی بوده که کالا اصولا تحویل نشده است. به همین دلیل ماده 156مقرر می‌دارد: شخصی که وجه برات را قبل از موعد تأدیه کرده، در مقابل اشخاصی که نسبت به وجه برات، حقی دارند، مسئول است.
ماده 257 قانون تجارت مقرر می‌دارد «اگر دارنده برات به کسی که قبولی نوشته است، مهلتی برای پرداخت بدهد، به ظهرنویس‌های ماقبل خود و برات‌دهنده که به مهلت مزبور رضایت نداده‌اند، حق رجوع نخواهد داشت» و ماده 269 مقرر می‌دارد «محاکم نمی‌توانند بدون رضایت صاحب برات برای تأدیه وجه برات مهلتی بدهند.»
باید یادآوری کرد که الزام پرداخت وجه برات در موعد مقرر، در صورتی موجب برائت ذمه می‌شود که وجه برات توقیف نشده باشد.

نسخ متعدد
ممکن است برات دارای نسخ متعددی باشد. در این صورت مشمول مقررات زیر خواهد بود:
اولا طبق بند 8 ماده 223 قانون تجارت (شرایط برات) باید بر روی برات نوشته  شود که نسخه چندم است. ثانیا پرداخت اصولا باید به موجب نسخه‌ای باشد که روی آن قبولی نوشته شده است. در این صورت، اگر شخص وجه برات را به موجب نسخه‌ای بپردازد که روی آن قبولی نوشته نشده است، طبق ماده 260، مسئول خواهد بود. ثالثا ممکن است روی هیچ‌یک از نسخ برات، قبولی نوشته نشده باشد. در این صورت ممکن است پرداخت وجه برات به موجب هر یک از نسخ انجام شود. در این صورت باید روی نسخه مزبور نوشته شود سایر نسخ از درجه اعتبار ساقط است و این الزام به منظور جلوگیری از پرداخت مجدد برات به اعتبار نسخ دیگر آن بوده که فاقد اعتبار است. این موضوع بیشتر در مورد برات‌های به رؤیت صدق می‌کند.

فقدان برات
ممکن است برات گم شود. در این صورت، از یک طرف پرداخت وجه آن معوّق و حق دارنده برات ضایع می‌شود و از طرف دیگر در صورت پیدا شدن برات (یا دروغ گفتن دارنده برات) ممکن است وجه آن دوباره پرداخت شود. به همین دلیل مقنن برای حفظ حقوق افراد ذی‌نفع در این مورد مقررات زیر راو  ضع کرده است: اولا در صورتی که روی برات هنوز قبولی نوشته نشده با توجه به اینکه برات قبل از قبولی قابل پرداخت نیست، دارنده برات که آن را مفقود کرده است، طبق ماده 263 قانون تجارت باید نسخ دیگر آن را تحصیل کرده و به قبولی برساند. ثانیا ممکن است بر روی نسخه‌ای که گم شده است، قبولی نوشته شده باشد. در این صورت، دارنده برات با دادن ضامن می‌تواند وجه برات را به موجب حکم دادگاه مطالبه کند.
اگر با وجود این امر از تأدیه وجه برات امتناع شود، صاحب برات می‌تواند همه حقوق خود را با اعتراض‌نامه حفظ کند. اعتراض‌نامه باید ظرف 24 ساعت از تاریخ وعده برات تنظیم شده و طبق مقررات مربوطه ابلاغ شود. درصورتی که برای ضمانت، مدتی تعیین نشده باشد، مدت ضمانت ضامن، سه سال است که پس از آن دیگر مسئولیتی ندارد.

پرداخت به وسیله شخص ثالث
پرداخت وجه برات از طرف شخص ثالث مشمول مقررات زیر است:
از نظر فرم: همانطور که شخص ثالث، طبق ماده 239 و 240 قانون تجارت می‌تواند برات را قبولی بنویسد، همان‌طورهم می‌تواند وجه برات را پرداخت کند. پرداخت وجه برات طبق ماده 270 قانون تجارت ممکن است از طرف برات‌دهنده یا یکی از ظهرنویس‌ها باشد. در این صورت دخالت و پرداخت به وسیله شخص ثالث باید در اعتراض‌نامه یا ذیل آن قید شود بنابراین پرداخت شخص ثالث، موکول به اعتراض است.
حقوق شخص ثالث:  طبق ماده 271 قانون تجارت، «شخص ثالثی که وجه برات را پرداخته، دارای تمام حقوق و وظایف دارنده برات است» بنابراین شخص ثالث با در دست داشتن برات و اعتراض‌نامه می‌تواند به کسانی که مسئول پرداخت وجه برات هستند، مراجعه کند. آثار قبولی شخص ثالث: قبولی شخص ثالث موجب برائت ذمه می‌شود اما برائت ذمه چه کسانی؟ در این مورد، قانون مقرر می‌دارد: اگر وجه برات از طرف برات‌دهنده پرداخت شود، تمام ظهرنویس‌ها بری‌الذمه می‌شوند زیرا برات‌دهنده حق مراجعه به کسی را ندارد و او برات را بابت بدهی خود داده است. اگر قبولی شخص ثالث از طرف یکی از ظهرنویس‌ها باشد، ظهرنویس‌های بعد از او، همگی بری‌الذمّه می‌شوند اما چون ظهرنویسی که از طرف او پرداخت شده است، می‌تواند به ماقبل خود رجوع کند بنابراین ظهرنویس‌های ماقبل او بری‌الذمّه نخواهند شد همچنین در صورت تعدد متقاضی، طبیعتا درخواست کسی پذیرفته می‌شود که پرداخت از طرف او، عده بیشتری را بری‌الذمه می‌کند.