حقوق ناشی از بیمه بیکاری

در جامعه‌ای که بیکاری یکی از پدیده‌های جدی اجتماعی و اقتصادی آن محسوب می‌شود، جایگاه بیمه بیکاری به شدت اهمیت دارد و توجه به آن می‌تواند برخی از مسایل و مشکلاتی را که بر زندگی خانوادگی و اجتماعی شخص بیکار تأثیرگذار است، مهار کند. همچنین در شرایط رکود اقتصادی با کاهش فشار از طریق تأمین حداقل معیشت کارگران، امکان انعطاف‌پذیری با شرایط بازار به‌گونه‌ای فراهم خواهد شد که در نهایت از سقوط در ورطه مسایل جرم‌خیز خواهد کاست. 

در وضعیت فعلی در برخورد با مسئله بیمه بیکاری، کارگران به چند گروه تقسیم می شوند:
کارگرانی که در نهادهای دولتی و عمومی کار می‌کنند و با شرکتی قرارداد بسته‌اند و بیمه نیز هستند؛ کارگرانی که در بخش خصوصی کار می‌کنند و بیمه هستند؛ کارگرانی که قرارداد پیمانی (شبه رسمی) با نهادهای دولتی بسته‌اند و بیمه هستند؛ کارگرانی که در بعضی از کارخانجات یا واحدهای صنعتی دارای قرارداد دایم هستند و کارگرانی که چه در بخش دولتی و چه خصوصی دارای قرارداد فصلی، کار معین یا موقت هستند. در هر پنج شکل مذکور ممکن است بیمه بیکاری آنان به سازمان تأمین اجتماعی توسط کارفرمایان پرداخته شده یا نشده باشد. به‌همین لحاظ علی‌رغم بهره‌مندی از خدمات بیمه درمانی در طول خدمت، در صورت بیکاری جایگاه آنان ارتباط مستقیم با نحوه پرداخت یا قصور در پرداخت حق بیمه بیکاری به سازمان تأمین اجتماعی دارد. اگرچه سازمان مزبور در هر حال موظف به پرداخت حق بیمه بیکاری است، اما چنانچه از پشتوانه کمتری برخوردار باشد قادر به پوشش مطلوب نخواهد بود.  دومین نکته‌ای که در این ارتباط لازم به گوشزد است، این است که رویه جاری مقرر می‌دارد کارگران قراردادهای دایم در صورتی که در اثنا یا پایان قرارداد، بیکار شوند مشمول بیمه بیکاری شوند. اما کارگران فصلی یا دارای قرارداد موقت (که ماهیت کار آنان غیردایمی است) صرفاً‌ در صورتی که در حین کار اخراج شوند،‌ می‌توانند از مزایای بیمه بیکاری استفاده کنند. بنابراین در صورت پایان مدت قراردادهای موقت و حتی تمدید مجدد، جهاتی برای بهره‌مندی از مزایای مذکور وجود نداشته و لذا نوع قراردادی که بسته می‌شود تأثیر مستقیمی در چگونگی تحت پوشش قرار گرفتن آنها تحت بیمه بیکاری است.  نتیجه اینکه با توجه به گسترش قراردادهای موقت، مسئله‌ای که همواره نیروی کار از آن رنج می‌برد، این است که چرا قراردادهای آنها گرچه برای سال‌های متمادی تمدید شود، باز هم آنان کارگران موقت تلقی می‌شوند.

مقررات و شرایط جاری
قانون بیمه بیکاری گروه‌های ذیل را از شمول قانون استثنا می‌کند که شامل بازنشستگان و ازکارافتادگان کلی؛ صاحبان حرف و مشاغل آزاد و بیمه‌شدگان اختیاری و اتباع خارجی است.
البته با توجه به اینکه بازنشستگان، ازکارافتادگان، صاحبان حرف و مشاغل آزاد و بیمه‌شدگان اختیاری خود به‌خود از مفهوم و تعریف کارگر خارج هستند، بهتر است در تعیین قلمرو بیمه بیکاری گفته شود که کلیه کارگران مشمول قانون تأمین اجتماعی تابع قانون کار به‌جز اتباع خارجی، تحت پوشش قانون بیمه بیکاری قراردارند.
اما در حال حاضر، کارگر تحت پوشش بیمه بیکاری چنانچه بدون میل و اراده خود بیکار شود، می‌تواند از مزایای پیش‌بینی‌شده در قانون استفاده کند.
حق بیمه بیکاری 3 درصد مزد یا حقوق بیمه‌شده بوده و پرداخت آن بر عهده کارفرماست و بسته به اینکه مدت اشتغال قبل از بیکاری او چه میزانی باشد مدت پرداخت مقرری مربوط متفاوت و به هر حال دارای سقف معینی است. 

شرایط استحقاق مزایای بیمه بیکاری
امکان بهره‌مند شدن از مزایای بیمه بیکاری مستلزم وجود شرایط ذیل است:

1- کارگر بدون میل و اراده بیکار شده و آماده به کار است. تشخیص بیکاری بدون میل و اراده و تعیین تاریخ وقوع بیکاری بیمه‌شده برعهده واحد کار و امور اجتماعی محل است. بنابراین چنانچه قصور یا تقصیر کارگر در انجام کار یا وظایف محوله در مراجع حل اختلاف احراز شود چنین کارگری حق استفاده از مقرری بیمه بیکاری را نخواهد داشت.
در همین ارتباط از سازمان تأمین اجتماعی پرسش و پاسخی به شرح ذیل به عمل آمده است: «بیمه‌شده‌ای به‌دلیل قصور در انجام وظایف محوله از کار برکنار شده و متقاضی دریافت مقرری بیمه بیکاری است. آیا فرد مورد نظر مستحق دریافت مقرری بیمه بیکاری است یا خیر؟» در پاسخ باید گفت «بیکارشدگانی که وفق مقررات قانون کار و حسب آرای مراجع حل اختلاف مقرر در قانون مذکور به دلیل قصور از انجام وظایف محوله توسط کارفرما اخراج می‌شوند، محق به دریافت مقرری بیمه نخواهند بود.» البته ضمن تطبیق پاسخ مزبور با مفاد قانون لازم است واحدهای تأمین اجتماعی توجه کنند که تشخیص موضوع با واحد کار و اموراجتماعی محل خواهد بود و طبعاً‌ با معرفی از واحد کار و امور اجتماعی لازم است بیمه‌شده بیکار تحت پوشش قرار گیرد لذا مرجع تشخیص چنین موضوعی سازمان تأمین اجتماعی نیست. از طرف دیگر در مواردی که اخراج موجه باشد ولی بدون میل و اراده تلقی شود، مثل مواردی که بر اساس قانون کار اخراج موجه تشخیص می‌شود، بیمه‌شده مشمول دریافت مقرری بیمه بیکاری خواهد بود. بدیهی است چنانچه حکم برگشت به کار کارگر صادر شود و کارگر بخواهد از اعاده به کار امتناع کند این بیکاری با میل و اراده تلقی می‌شود و مشمول استفاده از مزایای بیمه بیکاری نیست.

2- بیمه‌شده بیکار قبل از بیکار شدن حداقل 6 ماهه سابقه پرداخت حق بیمه بیکاری داشته باشد. چنانچه بیکاری به‌وجودآمده ناشی از حوادث قهریه و غیرمترقبه مثل سیل، زلزله، آتش‌سوزی و جنگ و از این قبیل باشد ولی کارگر سابقه کار کمتر از 6 ماه داشته و طبعاً‌ حق بیمه مقرر او در مدت کارکرد پرداخت شده باشد، با چنین کارگری مثل اشخاصی که حق بیمه 6 ماه پرداخته‌اند برخورد شده و مشمول دریافت مقرری بیمه بیکاری خواهند بود. در رابطه با پرداخت حق بیمه همانطور که قبلاً اشاره شد که پرداخت آن برعهده کارفرماست، چنانچه کارفرما به وظیفه قانونی خود عمل نکند، این موضوع رافع مسئولیت سازمان تأمین اجتماعی در برقراری مقرری بیمه بیکاری نخواهد بود و همین که ثابت شود کارگر در کارگاه مشمول قانون کار شاغل بوده مشمول بیمه بیکاری است و سازمان تأمین اجتماعی نیز وظیفه خواهد داشت حق بیمه وصول‌نشده را وفق ماده 50 قانون تأمین اجتماعی رأساً وصول کند. نکته دیگری که لازم به ذکر بوده، این است که ضرورت ندارد حداقل 6 ماه حق بیمه مزبور از طرف همان کارگاهی که بیکاری ناشی از آن است پرداخت شده باشد تا کارگر مشمول دریافت مقرری بیکاری باشد بلکه جمع مدت پرداخت حق بیمه در کارگاه‌های مختلف مبنای محاسبه مقرری مزبور است.

3- بیمه‌شده مکلف است ظرف 30 روز از تاریخ بیکاری با اعلام مراتب بیکاری به واحدهای کار و امور اجتماعی آمادگی خود را برای اشتغال اطلاع دهد. چنانچه ظرف مدت مزبور موضوع به اداره کار و امور اجتماعی محل منعکس شده و بیکاری کارگر بدون میل و اراده تشخیص داده شود، حتی اگر این اعلام در اواخر مهلت مزبور باشد، پرداخت مقرری بیمه بیکاری از روز اول بیکاری او خواهد بود و در صورتی که بنا به معاذیر موجه کارگر نتواند در مهلت یادشده مراتب را به واحد کار و امور اجتماعی اعلام کند، موضوع به هیأت حل اختلاف کارگر و کارفرما منعکس می‌شود و چنانچه این اعلام تا 3 ماه از تاریخ بیکاری باشد، از طرف مرجع مزبور بررسی و با احراز عذر موجه بیمه‌شده بیکار به موجب رأی اصداری، موضوع از طرف اداره کار و امور اجتماعی به واحد تأمین اجتماعی مربوط منعکس و مقرری از روز اول بیکاری برقرار می‌شود. با گذشت سه ماه از تاریخ بیکاری، مراجعه او به مراجع قانونی و سازمانی تأمین اجتماعی میسر نیست و نمی‌تواند تحت پوشش مزایای بیمه بیکاری قرار گیرد.

4- بیمه‌شده بیکار مکلف است در دوره‌های کارآموزی و سوادآموزی که توسط واحد کار و اموراجتماعی و نهضت سوادآموزی یا سایر واحدهای ذی‌ربط تعیین می‌شود شرکت کرده و هر دو ماه گواهی مربوطه را به واحد تأمین اجتماعی تسلیم کند. بدیهی است در صورتی که بیمه‌شده بیکار باسواد باشد موضوع سوادآموزی منتفی و صرفاً کارآموزی‌های ارایه‌شده شامل او خواهد بود.

میزان مقرری بیکاری
به گزارش معاونت فرهنگی قوه‌قضاییه، میزان مقرری روزانه بیمه‌شده بیکار معادل 55 درصد مزد یا کارمزد بیمه‌شده است و چنانچه متأهل بوده یا افراد تحت تکفل داشته باشد، برای هر نفر از افراد تحت تکفل تا چهار نفر، 10 درصد حداقل دستمزد روزانه به دریافتی او افزوده می‌شود. به شرطی که از 80 درصد متوسط مزد دریافتی او در زمان اشتغال بیشتر نباشد و به هر حال دریافتی مقرری بیمه بیکاری نباید از حداقل دستمزد کارگر ساده کمتر باشد.
پس از اشتغال به کار مجدد بیمه‌شده بیکار، مقرری مزبور قطع می‌شود ولی چنانچه با معرفی واحد کار و امور اجتماعی به کاری گمارده شود و مقرری آن کمتر از مقرری دریافتی از بیمه بیکاری باشد، با اعلام این موضوع از واحد کار و امور اجتماعی به شعبه تأمین اجتماعی مربوط، ما‌به التفاوت آن توسط سازمان تأمین اجتماعی پرداخت می‌شود.

مدت پرداخت مقرری بیکاری
مقرری بیکاری از روز اول بیکاری قابل پرداخت است و سقف زمانی پرداخت برای مجردین تا 36 ماه و برای متأهلین و متکفلین تا 50 ماه از تاریخ بیکاری با توجه به سنوات پرداخت حق بیمه است.
در مورد افرادی که دارای 55 سال سن و بیشتر هستند، سقف زمانی مزبور رعایت نشده و پرداخت مقرری بیمه بیکاری تا باز نشستگی آنان ادامه می‌یابد.
چنانچه بیمه‌شده بیکار در اثنای استفاده از مقرری بیمه بیکاری به خدمت وظیفه اعزام یا زندانی شود، چنانچه متأهل باشد مقرری بیمه بیکاری او قطع نمی‌شود ولی اگر مجرد باشد در اعزام به خدمت، بیمه بیکاری او قطع شده و در مورد زندانی شدن در صورت مجرم شناخته شدن مقرری قطع و پس از رفع مانع و اعاده از خدمت یا آزادی، چنانچه بیکار باشد مشمول دریافت مقرری بیکاری مزبور خواهد شد.
چنانچه کارگر در چند نوبت مجزا از مقرری بیمه بیکاری استفاده کند، جمع مدت با احتساب دوره‌های قبلی ملاک بوده و مازاد بر سقف زمانی قانونی پرداختی صورت نمی‌پذیرد همچنین مدت دریافت مقرری بیکاری جزو سوابق پرداخت حق بیمه از نظر بازنشستگی، از کارافتادگی و فوت محسوب می‌شود.
گفتنی است، بهره‌مندی از مزایای بیمه بیکاری علی‌الاصول نباید مختص بیمه‌شدگانی باشد که کار مستمر یا اصطلاحاً قرارداد کار غیرموقت دارند بلکه کارگرانی هم که در کارهای مستمر قرارداد موقت دارند چه اینکه در اثنای کار بدون میل و اراده بیکار شوند یا در پایان قرارداد به کارشان خاتمه داده شود، مشمول مزایای بیمه بیکاری خواهند بود.