مفهوم خیارات در عقد قرارداد

خیار حق و اختیاری است که توسط قانون به هر یک از طرفین قرارداد یا شخص ثالث داده شده و یا در ضمن قرارداد به نفع طرفین شرط شده که می‌توانند در صورتی که شرایط لازم وجود داشته باشد، عقد لازم را فسخ نمایند. پیش‌بینی این شرایط در قانون برای جلوگیری از ضرر یکی یا دو طرف قرارداد از معامله است. به جمع انواع خیار، «خیارات» گفته می‌شود.

در این راستا، خیار به عنوان یک حق مالی قابلیت اسقاط توسط صاحب حق را دارد و می‌توان سقوط (ساقط‌کردن و از بین‌بردن) آن را ضمن عقد شرط کرد. بنابراین ما با امضای این بند در قرارداد، تمام اختیارات فسخی را که قانون یا توافق برای ما در معاملات گذشته است را از بین می‌بریم و ملتزم می‌شویم که تحت هیچ شرایطی قرارداد را فسخ نکنیم.

هر یک از طرفین قرارداد می‌توانند یک یا چند نوع از انواع خیارات را در قرارداد خود ذکر کنند و در بعضی موارد امکان اسقاط کلیه خیارات توسط متعاملین نیز وجود دارد. خیار اقسام مختلفی دارد که علاوه بر عقد بیع در سایر عقود نیز جاری می‌شود. اما سه قسم آن از جمله خیار مجلس، خیار حیوان، خیار تاخیر ثمن، اختصاص به عقد بیع دارد.

انواع خیارات عبارتند از:

خیار مجلس، خیار حیوان، خیار تاخیر ثمن، خیار شرط، خیار غبن، خیار عیب، خیار رویت و تخلف وصف، خیار تدلیس، خیار تبعّض صفقه، خیار تخلف شرط.

1- خیار مجلس

بعد از انعقاد عقد بیع، مادامی که خریدار و فروشنده از یکدیگر جدا نشده‌اند، هر یک از طرفین می‌تواند عقد بیع را فسخ نمایند. خیار مجلس با جداشدن طرفین، بهم خورن مجلس و همچنین با اسقاط آن توسط طرفین عقد (طبق شرایط اسقاط خیار) پایان می‌یابد.

2- خیار حیوان

اگر مبیع حیوان باشد مشتری تا سه روز از حین عقد، اختیار فسخ معامله را دارد. زمان شروع خیار حیوان، زمان انعقاد عقد است.

3- خیار تاخیر ثمن

هرگاه مبیع عین خارجی یا در حکم آن باشد و برای تادیه ثمن یا تسلیم مبیع، مدت و یا اجلی بین طرفین معامله تعیین نشده باشد؛ اگر سه روز از تاریخ بیع بگذرد ودر این مدت نه بایع مبیع را تسلیم مشتری نماید و نه مشتری ثمن را به بایع بدهد، بایع اختیار فسخ معامله را دارد. خیار تاخیر ثمن در صورتی که تمام ثمن یا تمام مبیع، تادیه یا تسلیم شده باشد، از بین می‌رود. این خیار با شرط ضمن عقد می‌تواند ساقط شود.

4- خیار شرط

خیار شرط اختیاری است که در ضمن عقد برای هر یک از متعاملین و یا هردو و یا شخص ثالثی قرار داده می‌شود تا بتواند در مدت معینی اقدام به فسخ معامله نماید. خیار شرط در تمام عقود لازم به غیر از نکاح و وقف جاری می‌شود و بر اساس توافق و رضایت طرفین ایجاد می‌شود. در خیار شرط بایستی مدت خیار معلوم باشد در غیر اینصورت هم شرط خیار و هم بیع هر دو باطل‌ می‌شود.

5- خیار غَبن

غبن در لغت به‌ معنای فریب و زیان است و در اصطلاح به مفهوم عدم ایجاد تعادل میان ارزش کالا با ثمن مبادله‌ شده است که در عقود معوضه قرار دارد. با خیار غبن اگر هر یک از متعاملین، زیان و غبن فاحش در معامله داشته باشد، بعد از علم به غبن می‌تواند معامله را فسخ کند.

6- خیار عیب

عیب به معنای نقصان یا زیادتی در مال است و در صورتی که بعد از معامله معلوم شود که مبیع‌، معیوب بوده است، مشتری می‌تواند در قبول مبیع معیوب به همان صورت، قبول مبیع معیوب با اخذ ارش (مابه‌التفاوت قیمت واقعی و قیمت مبیع معیوب) یا فسخ معامله‌ اختیار داشته باشد. خیار عیب وقتی برای مشتری پدید می‌آید که عیب، مخفی و موجود در حین عقد باشد.

7- خیار رویت و خیار تخلف وصف

هرگاه یکی از متعاملین، مالی را ندیده و آن را فقط بر اساس وصف طرف مقابل (فروشنده مال)، بخرد و بعد از دیدن متوجه شود که مبیع اوصاف ذکر شده در زمان بیع را ندارد، اختیار فسخ معامله را دارد که به آن خیار تخلف از وصف می‌گویند. همچنین اگر مالی را سابقا دیده باشد و با اعتماد بر رویت قبلی خود معامله کند و بعد معلوم شود که مال مزبور اوصاف سابق را از دست داده است، در اینصورت هم اختیار فسخ معامله را دارد که به آن خیار رویت می‌گویند.

8- خیار تدلیس

تدلیس عبارت است از عملیاتی که موجب فریب طرف ‌معامله شود و معامله کننده بر اثر آن فریب، نسبت به انجام قرارداد (عقد) ترغیب شده باشد. در این‌حالت کسی که فریب‌خورده بر مبنای خیار تدلیس اختیار فسخ دارد. اگر بایع‌ در مبیع تدلیس نموده باشد مشتری حق فسخ بیع را خواهد داشت و اگر مشتری در ثمن تدلیس نموده باشد، خیار برای بایع پدید می‌آید.

9- خیار تَبَعُّض صَفقه

خیار تبعض صفقه وقتی حاصل می‌شود که عقد بیع نسبت به بعض مبیع به هر علتی که باشد، باطل و نسبت به بعض دیگر آن صحیح باشد. در این صورت مشتری حق خواهد داشت بیع را نسبت به قسمت صحیح هم فسخ نماید یا معامله را نسبت به آن قسمت نگه دارد و نسبت به قسمتی که بیع باطل بوده است ثمن را استرداد کند. خیار تَبَعُّض صَفقه برای رعایت حقوق مشتری در حین‌ معامله عالم به آن نباشد-وضع شده و بر همین مبنا از خیارهای مختص مشتری است.

10-خیار تخلف از شرط

اگر در معامله‌ای یکی از طرفین و یا هردو ملتزم به شرطی شوند و اگر ملتزم به شرط، تخلف از شرط در نظر گرفته باشد، طرف مقابل حق فسخ معامله را دارد. در واقع، خیار تخلف از شرط، ضمانت اجرای عدم انجام و تحقق شرط ضمن عقد است.