مصادیق جرم مشهود در آیین دادرسی کیفری ایران

حقوق جزا که شاخه‌ای از علم حقوق است خود به اقسام مختلفی تقسیم می‌شود. مبنای هر یک از این تقسیمات متفاوت است. جرایم در یک نوع تقسیم بندی به جرم عمومی، جرم سیاسی و جرم نظامی تقسیم می‌شوند. از دیدگاهی دیگر جرایم به جرم عمدی، جرم غیر عمدی و جرم جمعی، جرم مرتبط قابل تقسیم هستند. از لحاظ دیگری نیز جرایم به جرم مطلق، جرم مقید، جرم ساده، جرم مرکب، جرم آنی، جرم مستمر، جرم اتفاقی، جرم به عادت تقسیم می‌شوند.

در تقسیم بندی دیگر به اعتبار لحظه مشاهده، جرایم به جرایم مشهود و غیر مشهود تقسیم می‌شوند.

*تعریف جرم مشهود

در تعریف جرم مشهود بین حقوقدانان و اساتید حقوق جزا اختلاف نظر وجود دارد و به همین دلیل، تعاریف متعدد و گوناگونی از جرم مشهود به عمل آمده است. اما به طور خلاصه می توان گفت جرم مشهود جرمی است که در منظر پلیس یا مردم واقع شود یا به منزله آن باشد. بنابراین جرم مشهود، جرمی است که مرتکب آن در حین ارتکاب یا بلافاصله پس از ارتکاب دستگیر شود به طوری که دلایل ارتکاب از طرف دستگیر کننده قابل جمع آوری باشد.

پایه و مبنای جرم مشهود که طریق غیر عادی و فوق العاده رسیدگی است ضرورت، فوریت و سرعت است و تشریفات با طبع جرم مشهود ناسازگار است. در جرم مشهود تجری و جسارت مرتکب زیادتر بوده و دلایل علیه متهم محکم تر است و اختیارات ضابطان دادگستری نیز بیشتر است.

در حالت جرم مشهود ماموران نیروی انتظامی در امر تعقیب و تحقق جرم مستقیما شرکت داشته و این تکلیف تا مداخله مقام قضایی صالح ادامه می یابد و مدت آن 24 ساعت است مگر این که از طرف مقام قضایی صالح تمدید شود. قانون آیین دادرسی کیفری ایران همانند قوانین آیین دادرسی کیفری سایر کشورهای جهان، در قلمرو جرایم مشهود، برای ضابطان دادگستری اختیارات ویژه ای به رسمیت شناخته است و قانونگذار رعایت بعضی از قواعد را در مورد آن ها ضروری ندانسته است.

از این رو، اختیارات ماموران کشف جرم در خصوص حفظ آثار جرم و جلوگیری از فرار متهم در جرایم مشهود بیشتر از سایر جرایم است. به نظر می رسد قانونگذار ایران در مورد جرایم مشهود قصد داشته است تا از طریق توسعه حد شمول اختیارات ماموران پلیس، حق جامعه را بیشتر مورد صیانت قرار دهد.

به همین دلیل روش قانونگذار ایران منطقی به نظر می آید، زیرا در عین این که با اصل لزوم حمایت حق اجتماع از طریق جلوگیری از محو دلایل و آثار ارتکاب جرم سازگاری دارد، سلب کننده یا محدود کننده حق افراد نیز نیست.

از نظر قانون‌گذار ایران، جرم مشهود تنها به جرایمی که بلافاصله پس از وقوع قابل رویت باشند اطلاق نمی‌شوند، بلکه جرایم دیگری را نیز در بر می گیرند که اصالتاً و ماهیتاً مشهود نیستند. بنابراین مشهود و غیر مشهود بودن یک جرم فقط به موجب قانون آیین دادرسی کیفری امکان‌پذیر است.

* مصادیق جرم مشهود در آیین دادرسی کیفری ایران

قانون آیین دادرسی کیفری تعریفی از جرم مشهود ارائه نداده و فقط موارد و مصادیق جرم مشهود بیان شده است. این مصادیق حصری بوده و در غیر این موارد، جرم، غیر مشهود محسوب می‌شود. قانون فوق مقرر می‌دارد که جرم در موارد زیر مشهود محسوب می‌شود:

1- جرمی که در منظر ضابطان دادگستری (ماموران نیروی انتظامی) واقع شده یا بلافاصله مأموران یاد شده در محل وقوع جرم حضور یافته یا آثار جرم را بلافاصله پس از وقوع مشاهده کنند. مثلا فردی در حضور ماموران نیروی انتظامی فرد دیگری را کتک بزند.

2- در صورتی که دو نفر یا بیشتر که ناظر وقوع جرم بوده اند و یا قربانی جرم بلافاصله پس از وقوع جرم شخص معینی را مرتکب جرم معرفی کنند. مثلا فردی که مال او به سرقت رفته بلافاصله پس از این قضیه شخص معینی را به ماموران نیروی انتظامی به عنوان دزد معرفی کند.

3- بلافاصله پس از وقوع جرم علائم و آثار واضحه یا اسباب و دلایل جرم در تصرف متهم یافت شود یا تعلق اسباب و دلایل یاد شده به متهم محرز شود. مثلا از جیب فردی که فرد دیگری را مجروح کرده است، یک چاقو پیدا شود.

4- در صورتی که متهم بلافاصله پس از وقوع جرم قصد فرار داشته یا در حال فرار یا فوری پس از فرار دستگیر شود.

5- در مواردی که صاحب خانه بلافاصله پس از وقوع جرم ورود مأموران را به خانه خود تقاضا کند. مثلاً فردی که از خانه او سرقت شده است، بلافاصله از مأموران نیروی انتظامی تقاضای کمک کند.

6- وقتی که متهم ولگرد باشد. ولگرد کسی است که جا و مکان معینی نداشته و شغل خاصی هم ندارد.

با توجه به طرز انشاء قانون معلوم می‌شود که مقنن ایران معتقد به دو قسم جرم مشهود است که عبارتند از جرم مشهود واقعی (موضوعی) و جرم مشهود فرضی (حکمی.(

جرم مشهود واقعی جرمی است که عمل مجرمانه در حضور مأمور کشف جرم و یا در حضور یک دسته یا جماعت واقع می‌شود یا بلافاصله پس از وقوع، خود مجرم مورد مشاهده مامور دولت قرار می گیرد یا آثار جرم مورد ملاحظه واقع می شود. این قسم جرم مشهود مبتنی بر شهادت مامور دولت یا شهادت عینی اشخاص عادی است.

اما جرم مشهود فرضی عملی است که در حقیقت مشهود نیست ولی قانونگذار به علت وضعیت خاص وقوع، آن را مشهود تلقی می کند.
احراز جرم در این قبیل موارد به کمک دلایل و نشانه های عقلی که امکان مجرم بودن فرد را متصور می سازد، صورت می‌گیرد.

این قبیل موارد عبارتند از: وقتی که بلافاصله پس از وقوع جرم، بزه دیده شخص یا اشخاصی را مرتکب معرفی کند، پیدا شدن علائم و آثار واضحه جرم یا اسباب و دلایل جرم در تصرف متهم و در زمانی نزدیک به وقوع، احراز تعلق اسباب و دلایل جرم به متهم، قرینه فرار، ولگرد بودن متهم و درخواست صاحب خانه.

اقدامات ماموران نیروی انتظامی در جرایم مشهود عبارتند از:

1- قبول شکایات و اعلانات
2- انجام معاینات محلی (بررسی صحنه جرم)
3- استماع گواهی مطلعین در محل (تحقیقات محلی) یا در اداره (بازجویی از شهود)
4- بازرسی ها (بازرسی بدنی، وسایل نقلیه و منزل با رعایت شرایط قانونی)
5- ضبط و توقیف دلایل
6-دستگیری و بازداشت حداکثر 24 ساعته متهمان
7- بازجویی از متهمان
8- تنظیم و ارائه گزارش به مقام قضایی صالح
9- جلوگیری از امحاء دلایل
10- اعلام جنایات و جرایم در اسرع وقت به مرجع قضایی(در سیستم دادسرا گزارش ماموران و ضابطان باید به دادستان یا معاون وی و در صورت عدم حضور آنان به دادیار اعلام شود و در سیستم دادگاه های عمومی مثل دادگاه بخش، به رییس حوزه قضایی اطلاع داده می شوند).