تفاوت‌های قانونی فرزندخواندگی و اهدای جنین

با افزایش تعداد زوجین نابارور، قانونگذار از طریق تصویب دو قانون، دو روش پیش‌بینی کرده است تا این اشخاص بتوانند از طریق آنها از نعمت داشتن فرزند بهره‌مند شوند. این نوشتار به این پرسش پاسخ خواهد داد که کدام یک از این دو روش قانونی می‌تواند برای زوجین نابارور مطلوبیت بیشتری داشته باشد؟

یکی از وجوه مطلوب زندگی مشترک که با آن نهاد خانواده به معنای واقعی کلمه شکل می‌گیرد، فرزندآوری است اما متأسفانه برخی از افراد به دلایل مختلف، از این نعمت محروم هستند. این پدیده که علل متفاوتی دارد، در سال‌های اخیر با رشد قابل ملاحظه‌ای روبه‌رو بوده است. در کنار افزایش تعداد زوجین نابارور، قانونگذار از طریق پیش‌بینی راه‌های مختلف تلاش کرده است که بتواند برای آنها این امکان را فراهم کند که به نحوی، از نعمت داشتن فرزند بهره‌مند شوند. 
در این خصوص دو قانون مهم به تصویب رسیده است؛ یکی قانون نحوه‌ اهدای جنین به زوجین نابارور مصوب سال 1382 و دیگری قانون حمایت از کودکان بی‌سرپرست و بدسرپرست مصوب سال 1392. 
هر یک از این دو قانون شرایط خاصی را برای فرزندخواندگی و همچنین دریافت جنین پیش‌بینی کرده است. در این مطلب، به این پرسش پاسخ خواهیم داد که «کدام یک از این دو روش قانونی می‌تواند برای زوجین نابارور مطلوبیت بیشتری داشته باشد؟»
برای فرزندخواندگی اشخاص متقاضی باید به سازمان بهزیستی کشور مراجعه کنند زیرا به موجب قانون، این سازمان صلاحیت اعطای سرپرستی کودکان بی‌سرپرست به اشخاصی که متقاضی سرپرستی هستند، را دارند. 
بدین نحو که افراد واجد شرایط درخواست خود را به سازمان بهزیستی اعلام کرده و این سازمان حداکثر ظرف مهلت دو ماه نظر کارشناسی خود را به دادگاه صالح اعلام می‌کند. 
دادگاه می‌تواند در صورت وجود شرایط قانونی، قرار سرپرستی 6 ماهه صادر کند. کودک در مدت آزمایشی به افراد واجد شرایط سپرده می‌شود و اگر دادستان یا سازمان بهزیستی به دادگاه اعلام کنند که شرایط سرپرست از بین رفته است، دادگاه دستور خود را لغو کرده و کودک را از آنها پس می‌گیرد.  این در حالی است که در روش مربوط به اهدای جنین، مراکز مجاز تخصصی درمان ناباروی صلاحیت دریافت جنین‌های اهدایی، نگهداری از آنها و همچنین اهدای آنها به متقاضیان دریافت جنین را دارند اما باید ابتدا اشخاص متقاضی به دادگاه مراجعه کنند. دادگاه هم در اولین وقت صلاحیت متقاضیان را مورد بررسی قرار می‌دهد. در حالتی که اهدای جنین صورت بگیرد، طبق قانون تمامی حقوق و وظایف مربوط به فرزند و والدین بین این اشخاص یعنی (جنین و اشخاصی که جنین را اهدا گرفته‌اند)، به وجود می‌آید. از این رو آنها پدر و مادر جنین محسوب می‌‌شوند. اما در فرزندخواندگی مسایل زیادی در خصوص نحوه‌ ایجاد محرمیت میان کودک و اشخاصی که او را به عنوان فرزندخوانده‌ خود تحت سرپرستی قرار داده‌اند، وجود دارد.
هرچند راهکارهای شرعی مختلفی برای حل این موضوع پیش‌بینی شده است اما نمی‌توان آن را به صورت قطعی حل‌شده دانست. البته نمی‌توان گفت در دریافت جنین به طور کامل مشکلات و مسایل مربوط به ارتباط میان جنین و دریافت‌کنندگان جنین حل شده است و هیچ مشکلی در این زمینه میان آنها وجود ندارد ولی می‌توان گفت که این قبیل مشکلات در دریافت جنین کمتر است.
نکته‌ دیگر آن است که در روش دریافت جنین، از ابتدا این جنین به رحم شخص متقاضی انتقال می‌یابد و چون از ابتدا این جنین در وجود او رشد می‌کند، احساس قرابت بیشتری نیز میان او و جنین به وجود می‌آید. از این حیث به نظر می‌رسد که دریافت جنین مزیت بیشتری نسبت به فرزند‌خواندگی دارد.
برخلاف دریافت جنین که صرفاً اختصاص به زوجین نابارور دارد، فرزندخواندگی مختص این قبیل زوجین نیست و حتی زن و شوهر دارای فرزند و نیز زنان مجرد هم در صورت وجود شرایطی می‌توانند تقاضای خود مبنی بر فرزندخواندگی را مطرح کنند.
در قانون نحوه‌ اهدای جنین پیش‌بینی شده است که اطلاعات مربوط به جنین باید به صورت محرمانه نگهداری شوند یعنی پس از بزرگسالی هیچ اطلاعاتی در مورد هویت افرادی که این جنین را اهدا کرده‌اند، به او داده نخواهد شد اما این محرمانگی در برخی موقعیت‌ها ضرورت دارد که نقض شود.  به عنوان مثال در برخی از درمان‌های پزشکی و همچنین به هنگام ازدواج، برای جلوگیری از اختلاط نسل ضرورت دارد که اطلاعاتی در مورد هویت واقعی وی، به او داده شود.  از این رو، ممکن است در این حالت افشای این اطلاعات در سنین بالاتر مشکلات و عوارض روحی را برای این شخص فراهم آورد. در حالی که در فرزندخواندگی، کودک یا نوجوان نسبت به وضعیت خودش آگاهی دارد.
اگر بعد از واگذاری سرپرستی، والدین طفل پیدا شوند و صلاحیت لازم برای نگهداری کودک را داشته باشند و دادگاه سرپرستی از سوی آنها را به مصلحت کودک بداند، می‌تواند دستور دهد که طفل به والدینش داده شود. در غیر این صورت کودک نزد سرپرست خواهد ماند. 
این موضوع در قانون نحوه‌ اهدای جنین پیش‌بینی نشده است که اگر پس از اهدای جنین یا به دنیا آمدن جنین، اهداشوندگان ادعایی در مورد طفل داشته باشند، چه باید کرد. در این خصوص باید توجه داشت که ارتباط بین اهداشوندگان و اهداکنندگان در قالب یک قرارداد تنظیم شده است و تضمین قانونی برای مستحکم‌تر شدن این قرارداد تاکنون پیش‌بینی نشده است.
در خصوص کودکان و نوجوانان بی‌سرپرست و بدسرپرست در قانون پیش‌بینی شده است که اقوام آنها در صورت دارا بودن شرایط نسبت به سرپرستی آنها اولویت دارند. در حالی که برای دریافت جنین اهداشده، اولویتی نسبت به هیچ‌کس در نظر گرفته نشده است.
در فرزندخواندگی، دادگاه در صورتی حکم سرپرستی صادر می‌کند که درخواست‌کننده‌ سرپرستی بخشی از اموال یا حقوق خود را به کودک یا نوجوان تحت سرپرستی منتقل کند. میزان اموال را دادگاه مشخص می‌کند. دادگاه همچنین می‌تواند در صورت صلاحدید و ضرورت از درخواست‌کننده‌ سرپرستی، تعهد انتقال اموال یا حقوق در آینده را بگیرد و سپس حکم سرپرستی صادر کند. حتی دادگاه می‌تواند به طور کلی از این تعهد صرف‌نظر کند. این موضوع در قانون نحوه‌ اهدای جنین پیش‌بینی نشده است.
در فرزندخواندگی باید به این نکته توجه داشت که اگر پس از پذیرش سرپرستی، سرپرست درصدد ازدواج برآید، باید مشخصات فرد موردنظر را به دادگاه اعلام کند تا نسبت به ادامه‌ سرپرستی به صورت مشترک یا فسخ آن تصمیم‌گیری کند. در صورت فوت یا زندگی مستقل و جدایی هر یک از سرپرستان یا وقوع طلاق بین آنان، دادگاه می‌تواند با درخواست سازمان و با رعایت مفاد این قانون، سرپرستی کودک یا نوجوان را به یکی از زوجین یا شخص ثالث واگذار کند. 
رعایت نظر کودکان بالغ در این خصوص ضروری است. این موضوع در قانون نحوه‌ اهدای جنین پیش‌بینی نشده است و اگر کسانی که جنین را دریافت کرده‌اند، پس از دریافت جنین از هم طلاق بگیرند یا با شخص دیگری ازدواج کنند، اثری در ارتباط میان آنها و فرزندان‌شان ندارد.
در فرزندخواندگی، سرپرستان کودک نمی‌توانند چه در زمان حضانت و چه بعد از آن با کودک ازدواج کنند مگر اینکه دادگاه بعد از مشورت با سازمان بهزیستی این امر را به مصلحت فرزندخوانده تشخیص دهد. در حالی که در اهدای جنین اساساً رابطه‌ پدر و مادر و فرزندی میان زن و شوهر و جنینی که دریافت کرده‌اند، به وجود می‌آید و به طور کلی امکان ازدواج میان آنها وجود نخواهد داشت.