خلاصه دیالکتیک دکتر علی شریعتی

بخشی از جملات برگزیده مطالب کتاب

‹‹ هبوط انسان باین معنی که انسان محکوم است که در زمین با رنج و تلاش و جنگ زندگی کند تا خود را از گناه بشوید و به خدا بپیوندد اصل دیالکتیک انسانی را نشان می دهد ››.

‹‹ از قرآن چنین بر می آید که انسان یک اراده ی آزاد و مسئول است در پایگاهی میانه ی دو قطب متضاد – خدا و شیطان -...››

‹‹ درد تفکر فلسفی یک درد تازه است. به میزانی که زندگی مرفه تر می شود سوالات فلسفی جدّی تر مطرح می گردد. ››

‹‹ تمام تاریخ اسلام،زرتشت،بودا و تائوئیسم بر اساس تضاد است.جنگ میان دو قطب متضاد،که تاریخ را می سازد.انسان از روح خدا و لجن ساخته می شود.تاریخ نیز متولد و جنگ آغاز می شود و در طول تاریخ ادامه می یابد تا به آخرالزمان می رسد.این دیالکتیک است. و... ››

1- دکتر علی شریعتی در سال 1312 در روستای مزینان از حوالی شهرستان سبزوار متولد شد. اجداد او همه از عالمان دین بوده اند علی حساسیتهای لطیف انسانی و اقتدار روحی و صلاحیت عقیده اش را از مادرش به ودیعه گرفته بود..... پس از اتمام تحصیلات مقدماتی در 16 سالگی سیکل اول دبیرستان (کلاس نهم نظام قدیم) را به پایان رساند و وارد دانشسرای مقدماتی شد....... او در سال 1334 پس از تاسیس دانشکده علوم و ادبیات انسانی مشهد وارد آن دانشکده شد. آشنایی او با خانم پوران شریعت رضوی در دانشکده ادبیات منجر به ازدواج آن دو در سال 1337 می گردد. و پس از چند ماه زندگی مشترک به علت موافقت با بورسیه تحصیلی او در اوایل خرداد ماه 1338 برای ادامه تحصیل راهی فرانسه می شود... (او) در اروپا، به جمع جوانان نهضت ملی ایران پیوست و در فعالیتهای سازمانهای دانشجویی ایران در اروپا از جمله اتحادیه دانشجویان ایرانی مقیم فرانسه و کنفد راسیون دانشجویان ایرانی خارج از کشور می کرد. وی در سال 1963 از رساله خود نیز دفاع کرد و رسماً از دانشگاه با درجه دکتری یونیورسیته فارغ التحصیل شد پس از مدتی او به همراه خانواده و سه فرزندش به ایران بازگشت و در مرز بازرگان توسط مأموران ساواک دستگیر شد. از سال 1345 او به استادیار رشته تاریخ در دانشکده مشهد استخدام می شود کتاب اسلام شناسی درسهای دکتر در دانشکده ادبیات مشهد در سالهای 46 1345 است توسط چند نفر از دانشجویان ضبط و پلی کپی شده بود و بعد توسط او تصحیح و به چاپ رسید. همچنین در سال 1347 کتاب «کویر» را چاپ می کند. دکتر شریعتی نهایتا در روز 26 اردیبهشت سال 1356 از ایران، به مقصد بلژیک هجرت کرد و پس از اقامتی سه روزه در بروکسل عازم انگلستان شد و در منزل یکی از بستگان نزدیک همسر خود اقامت گزید و پس از گذشت یک ماه در 29 خرداد همان سال به نحو مشکوک درگذشت و با مشورت استاد محمد تقی شریعتی و کمک دوستان و یاران او از جمله شهید دکتر چمران و امام موسی صدر در جوار حرم مطهر حضرت زینب (س) در سوریه به خاک سپرده شد. مجموعه آثار:

1- برای خود، برای ما،‌ برای دیگ 2- چه باید کرد 3- زن 4- مذهب علیه مذهب 5- جهانبینی ایدئولوژی 6 - انسان 7- انسان بی خود 8- علی (ع) 9- بازشناسی هویت ایرانی اسلامی 10-روش شناخت اسلام

11-میعاد با ابراهیم 12-اسلام شناسی مشهد 13-ویژگیهای قرون جدید 14-هنر 15-گفتگوهای تنهای 16 -نامه ها 17آثارگوناگون 18-فرهنگ لغات 19-پدر، مادر، ما متهمیم! 20-یک جلوش تا بی نهایت صفر 21-با مخاطبهای آشنا 22-خودسازی انقلاب 23-ابوذر 24-بازگشت 25 -ما و اقبال 26-حج 27-شیعه 28-نیایش 29-تشیع علوی، تشیع صفوی 30-جهت گیری طبقاتی اسلام 31-تاریخ تمدن جلد اول 32-تاریخ تمدن جلد دوم 33-هبوط در کویر 34-تاریخ ادیان جلد اول 35-تاریخ ادیان جلد دوم 36-اسلام شناسی دوره سه جلدی 37-حسین وارث آدم.

2- سوالهای مطرح شده در این کتاب:

- فلسفه ی علمی از دیدگاه یک متفکر اسلامی چگونه است؟

- دیالکتیک به چه معنی است؟

- دیالکتیک چگونه عقاید را بررسی و رسیدگی می کند؟

- فلسفه ی تاریخ در مذاهب مختلف بر اساس چیست و چگونه است؟

- تفکر (انسان جمع دو ضدین است) یعنی چه؟

- تفاوت فکر اسلامی و علوم اسلامی در چیست؟

- مطالعه ی افکار فلسفی قرون جدید:

منظور از قرون جدید = شانزده تا بیست است.گرفتاری قرن شانزده و هفده = مبارزه فکری و علمی علیه قرون وسطا و کلیسا(مخالفت با مذهب پاپ و نه مذهب مسیحی) بعد که علم از کلیسا خارج شد به دست طبقه ی روشنفکر(انتلکتوئل) می افتد و بزرگ ترین حادثه در اینجا تغییر روش(متد) است. مثلاً متد قرآن خلاف کلی فکری ارسطوئی؛جزئی نگر است و پدیده های عینی و انسانی را مورد مطالعه قرار می دهد. متد کپلر، گالیله و بیکن همه جزئی نگری است.مشاهده، تجربه و مقایسه لازمه متد علمی جزئی نگرند. تغییر از متد قیاس کلی نگر ارسطوئی به متد حس تجربی جزئی استقراء بیکن. چهره های تابناک فلسفی جدید یادآور آتن دوره ارسطو، افلاطون، اپیکور، لوسیپوس و دموکریت و... است. دکارت، هگل، نیچه، کانت، شیلر، برگون، دورکیم،باخ،مارکس،پلخانوف،ژان ژورس،یاسپوس،انگلس،کارل،سارتر،گنون،لایپ نیتز و...علم و علم پرستی (سیانتیسم) به فلسفه حمله ور می شود ولی به هر حال فلسفه ی جدید از اندیشه محض حرف می زند و به بزرگ ترین نیازهای بشریت پاسخ می دهد. چرا که درد فلسفی یک درد تازه است که در قالبهای ماتریالیسم دیالکتیکی،سوسیالیسم،داروینیسم،فرویدیسم،نسبیت و اگزستانسیالیسم مطرح می شود. اصولاً چهار رشته از فرهنگ بشری بزودی دچار عوام زدگی می شوند:مذهب،سیاست،علوم اجتماعی و هنر. ولی علم روش خاص خود را دارد. مثلاً سکسوالیته ی فروید که(غریزه جنسی)ترجمه شده عبارت است از یک احساس لذت خاص روحی از تماس با دیگری. پدری هنگام مرگ آرزو دارد فرزندش را در‌ آغوش گیرد،این یک احساس سکسوئل است.اما هر سکسوئلی جنسی نیست.مثل وقتی که روی یک مخمل دست می کشیم. پس درین روش جدید پسیکولوژی(معرفت شناسی با مایه های آسمانی معنوی) کم کم تبدیل به پسیکانالیزم (تحلیل حالات روحی و روانی با توجه به عقده ها و بیماری ها و حساسیت ها) می شود. یعنی تبدیل معنویات اصیل انسان مانند محبت مادری،وطن،اخلاق و پرستش،عشق و... به عادیات علمی و تبدیل معنویات مجرد به پدیده های طبیعی مادی.(ر.ک ص 19 کتاب).

- دیالکتیک چگونه عقاید را بررسی و رسیدگی می کند؟

دیالکتیک به طرز کار ذهن کاری ندارد بلکه به عالم خارج از ذهن- واقعیت،پدیده های هستی- کار دارد. هراکلیتوس: در یک رود نمی توان دو بار وارد شد(زیرا نه رود همان رود و نه فرد همان فرد است) و این اصل دیالکتیک است یعنی تنها چیزی که در جهان ثابت است،تغییر است.عامل آن هم تناقض و تضاد است به عنوان موتور طبیعت.مثلاً اتم جمع ضدین است(بار مثبت پروتون و بار منفی الکترون)

این جهان جنگست چون کل بنگری ذره ذره همچو دین با کافران

موج لشکرهای احوالت ببین هر یکی با دیگری در جنگ و کین

اصولاً فکر دیالکتیکی مبنای منطقی بینش شرقی و مذاهب شرقی است در حالیکه منطق دگماتیک و ثبوتی ارسطویی را اسلامی یا شرقی می دانند.بهرحال جامعه بر اساس دیالکتیک نمی توانددر حالت کمون بماند و ضد کمون در خود به وجود می اورد. با توجه به وجود دائم تغییر، با نگرش مادی به هسته ی اصلی دیالکتیک یعنی اجتماع ضدین می رسیم و از نظریه های عمده ایی که بر آن شکل گرفته می توان به سوسیالیسم مارکس اشاره داشت.مر حله ای که دارای این خصوصیات است:

1- مالکیت ابزارتولید و سرمایه و توزیع در اختیار جامعه است 2- از هر کس مطابق استعداد و به هرکس مطابق نیازش 3- جامعه ای فاقد طبقات 4- از میان رفتن دولت. طبقه ی حاکم و محکوم – بعنوان ضدین- در نتیجه ی آگاهی طبقاتی تبدیل به یک طبقه ی بی نیاز به دستگاه دولتی است.(ر.ک ص 27 کتاب).

- تاریخچه ی تضاد دیالکتیک

اصل تضاد یک اصل مسلم و عام انسانی است که در امتداد زمان و اعصار چه در شرق و چه در غرب مطرح شده و تنها و تنها جائیکه برای اولین و آخرین بار منطق تضاد به مادیت و مادیگری وصل شده در مارکس و فقط شخص اوست. در قرآن نیز تمام تسلسل مفاهیم اعتقادی اجتماعی جهان شناسی تاریخ شناسی و انسان شناسی را می شود با منطق تضاد و تقابل تعقیب کرد.مثلاً کافر و مؤمن،فجور و تقوی فألهمها فجورها و تقویها.

سابقه اش در تاریخ بر می گردد به هابیل و قابیل،در قرآن به آدم و ابلیس،در یونان به هراکلیتوس،در آلمان به هگل و مارکس، و در شرق و اسلام به ابن سینا و ملاصدرا و... (ر.ک ص 35 کتاب).

- ماتریالیسم دیالکتیک

دو نوع ماتریالیسم وجود دارد B کلاسیک، مدرن. وجه اشتراک آنها= انحصار عالم هستی فیزیکی و حیاتی به ماده جامد محسوس و نفی اصالت هر چه غیر مادی و ماورائی است. لوس بوس و دموکریت از ماتریالیست های معروف یونان بودند.مذهب ماتریالیسم در گذشته ضعیف مینمود ولی در قرن 19 به شدت رشد کرد.چرا؟

علم با تمام قدرت خود را از مذهب جدا ساخت و ماتریالیسم که جزو فلسفه بود با علوم همدست شد و بر‌آن تکیه کرد و علم آنرا بقدری رشد داد که بزرگ ترین ضربه را به ماوراءالطبیعه زد و حتی ملاک بزرگ ترین نهضت های قرن 19 و 20 شد. سه عامل مهم آنرا در عصر جدید رواج داد:

1- بیزاری از کلیسا 2- انحصار علوم در شناخت و تحلیل ماده و انصرافش از روح و خدا و جهان دیگرو...

3- تناسب ماتریالیسم با جهان بینی قرون جدید و رفتن زندگی به طرف آنچه موجود است نه آنچه باید باشد. یعنی گسترش بینش بورژوازی که اقتصاد را مذهب انسان ساخت.نیمه دوم قرن 19 هنگام اوج ظهور مارکسیسم – بزرگ ترین و نیرومندترین مکتب ماتریالیسم- است. کاری که ماتریالیسم را ازینی که بود قوی تر هم کرد پیوند آن توسط مارکس به منطق دیالکتیک بود. مارکس یک مولف هوشیار و قوی است که مفهوم طبقه ی اجتماعی از سن سیمون،نفی مالکیت عمومی از سوسیالیستها،ماتریالیسم را از فویر باخ گرفت و با دیالکتیک استادش هگل پیوند داد و گفت: ماتریالیسم یعنی فلسفه اصالت ماده و تحلیل همه ی پدیده های انسانی و طبیعی بر اساس انحصار ماده با متد دیالکتیک که قانون عام حرکت ماده عینی است. چیزی که سبب جهان شمولی آن شد پشتیبانی آن از سوسیالیسم و مبارزات کارگری و گرایش نیرومند چپ غربی بود.ص42.

- دیالکتیک چیست؟

از کلمه ی دیالوک و دیالکت به معنای گفتن و نطق می آید به معنی کلام اسلامی خودمان.در برابر منطق که ترجمه ی لوژیک است. معنی اصطلاحی آن= رسیدن به حقایق و اثبات هدف از طریق کشف و تعقیب تناقض ها در فکر و سخن. مشهورترین مباحثه دیالکتیک روش سقراط است. دیالکتیک هگل = فهم پدیده های عالم و فعل و انفعالات هستی بر اساس کشف قانون تناقض و تضاد و اعتقاد به این اصل که از جنگ میان دو نقیض یک پدیده تازه می زاید.بنابرین بر یک تریاد (یعنی سه پایه) مبتنی است:

1- تز یا اصل 2- آنتی تز یا نقیض اصل 3- سنتز یا برآیند و نتیجه ی حاصل از جمع این دو نقیض

اگر یک مفهوم ضد نداشته باشد،در خارج،واقعیت ندارد.دیالکتیک هر چیزی مرگ خودش را جبراً و دائماً در درون خودش دارد،مار در آستین می پروراند.حتی به نظر من غالب شخصیتهای انقلابی در دامن ارتجاع بزرگ می شوند موسی در دامن فرعون،ابراهیم در دامن آزر بت تراش،بودای ضد لذت و ثروت در خانواده پادشاه بنارس(قوم ساکی)، لائوتزه ی دنیاگریز صوفی منش در طبقه ی اشراف چین،کاشات ریای هند و انگلس زاده ی سرمایه داری صنعتی،تولستوی از فئودالیسم،لنین و کاسترو از میان نجبا و مالکان مزارع بزرگ پدید می آیند.در نظام فئودالیسم مبتنی بر تولید زراعی (تز) یک نیروی ضد آن (آنتی تز) رشد می کند یعنی طبقه ی متوسط کاسبکار و بارازی و شهری و بازرگان و اصناف(بورژوا) که به میزانی رشد می کند فئودالیته را نفی می کند تا وقتی که نابودش می سازد و خود با یک تکان و حمله شدید (انقلاب) تبدیل به طبقه ی حاکم و در نتیجه هیئت حاکمه را بدست می گیرد(انقلاب کبیر فرانسه) خود این نظام (که خان رفته و حاجی آمده) باز تزی می شود و کارگر به عنوان مار،یعنی محکوم حاکمیت طبقه ی کارگر پرولتر می شود.فهم دیالکتیک مشکل است ولی وقتی آنرا درک کردیم گره از بسیاری مشکلات فکری گشوده می شود.

- فلسفه ی تاریخ

در انسان تضاد فطری و تاریخی است و در تاریخ تضاد طبقاتی است.تاریخ با تضاد طبقاتی شروع می شود و جنگ تاریخی بر اساس وراثت تاریخی ادامه پیدا می کند.در فلسفه تاریخ جامعه است که در زمان حرکت می کند باین ترتیب دو طبقه متضاد وجود دارد Ã 1- مردم یا ناس 2- طبقه ی زر و زور و مذهب یا ملأ و

مترف و راهب. جنگ توحید در طول تاریخ جنگ ناس بوده برای ایجاد وحدت نژادی و طبقاتی،جنگ شرک جنگ طبقه ی حاکم برای تحقق و تداوم تضاد طبقاتی و تثبیت موقعیت خود.یعنی جنگ مذهب علیه مذهب. همیشه هم بین شرک و مذهب نیست گاهی بین اسلام حاکم و اسلام محکوم است زیرا کسی که علی را محکوم می کند همانی است که مشرک را میکشد،مسجد می سازد.سرآغاز جنگ و تضاد تاریخی جریان هابیل و قابیل است.تمام صحنه ی تاریخ از آغاز تا آخر زمان صحنه ی جنگ است.این دیالکتیک است. در تائوئیسم و فرهنگ چینی تمام اشیا بر اساس (یانگ) و (یین) در جنگی دائمی شکل می گیرند.قطعه چوبی را در نظر بگیرید که چون بر زمینش فرو می کنیم از آسمان باران و آفتاب می گیرد و سبز می شود،این یین است که یانگ را از آسمان می پذیرد و بعد به گل و میوه ای مینشیند که نتیجه ی آویز یانگ و یین است. دو نیروی متضادند که در متن همه اشیاء نهفته اند و هر شیئی درگیر جنگی است در درون خودش.رک ص160

- انسان شناسی

چیزی که به یک نسبت بد است به نسبتی دیگر خوب است.انسان از یک جهت لجن (خلق الانسان من طین/ حمأمسنون)است و از سوی دیگر روح خدا(نفخت فیه من روحی)ست.ترکیب دو در یک.انسان تعریف مشخصی ندارد.این ترکیب یک صیرورت است.از لجن و روح.پس خودش چیست؟هیچ! یک انتخاب،یک جهاد،یک مبارزه،یک شدن.سخن قرآن از روح خدا و گِل متعفن سمبولیک است و به همان معنی است که پاسکال می خواهد در اثری بنام دو بی نهایت Deux Infinis تفسیر کند: «انسان موجودی است در میانه دو بی نهایت،بی نهایت حقیر و ضعیف و بی نهایت عظیم و شکوهمند.» وضع انسان (آنچه اگزستانسیالیسم بر آن تکیه دارد نیز situation romaine همانند فطرت او توجیه دیگری از ترکیب ثنوی خلقت اوست.از قرآن چنین بر می‌‌آید که انسان یک اراده آزاد و مسئول است در پایگاهی میانه ی دو قطب متضاد یعنی خدا و شیطان.جمع این دو تز و آنتی تز، حرکت را در او ایجاد کرده و یک حرکت دیالکتیکی جبری تکاملی را و مبارزه ی مداوم میان دو قطب متناقض در (ذات) و در (زندگی) انسان را.

خدا یا روح خدا که مظهر زیبایی،عدالت،قدرت،مهر و رحمت،استقلال و حاکمیت،جاودانگی است در انسان استعدادی است و جاذبه ای که او را به سوی قله می کشاند،به سوی پرورش یافتن بر اخلاق خدا،تا جایی که فرشتگان مقرب در برابرش سر تسلیم بر خاک می نهند.امانتدار و جانشین او در زمین می شود.هجرت مدام از خویشتن لجنی خویش تا خویشتن خدائی اش.این انسان است= جمع ضدین،موجودی دیالکتیکی،اعجوبه ای ثنوی.اینجاست که انا لله و انا الیه راجعون مرگ معنی نمی کنم رفتن از یک عالمی در درون به عالم دیگر. این راه رفتن مذهب نام دارد،مذهب هدف نیست بلکه وسیله ی رسیدن است.تمام بدبختیهای متعصبانه از این است که مذهب را هدف کرده اند.شما جاده را هدف کنید،گلکاری و اسفالت و آذین بندیش کنید،صدها سال نسل به نسل رویش کار کنید،با هر که چپ بدان نگاه کرد بجنگید،همیشه رویش قدم بزنید و بحث کنید، چه خواهید شد؟ گمراه.بقیه ی اصطلاحات دینی هم به نوعی معنی راه و روش رفتن می دهد مانند سلک، شرع،طریقت،صراط،مذهب،امت،دین و...در آخر بحثمان مجموعه عناصری که برای تعریف انسان از قصه ی آدم برمی آید را به عنوان حسن ختام برمیشماریم که عبارتند از: تبعیدی،جمع ضدین،یک پدیده دیالکتیکی، مسئول و متعهد،امانتدار.او مطرود و تبعید با سه چهره ی عشق(حوا)عقل(شیطان)و عصیان(میوه ممنوعه) با مأموریت جانشینی خدا به سوی تبعیدگاهش (طبیعت) هبوط می کند ودر نبرد دائمی خویش از لجن تا معراج به زندگی می پردازد.(ر.ک ص 173 کتاب).

- نقد و بررسی کتاب خلاصه شده

- محاسن: با بیانی شیوا و قلمی رسا ضمن آوردن مثالهایی عینی مسئله ی مورد بحث را کاملاً حلاجی و قابل هضم می کند.

- دیدی انتقادی و خلاقانه در نوشته هایشان مشهود است که با استناد به آیات و روایات آن را می آراید.

- با تسلط کاملی که بر موضوع دارند در ذهن شنونده یا خواننده اش جای هیچ شک و شبه ای را باقی نمی گذارد.

- اغلب مجدانه تلاش می کند که از جانبداری و تعصب و قضاوت در مباحث علمی اش بپرهیزد.

- معایب کتاب: با اذعان به اینکه در حدی نیستم که بتوانم بر مباحث کتاب اشکالی وارد نمایم ولی با این وجود ذکر این چند مورد را خالی از لطف نمی دانم.

- در کتاب مشخص نشده که دقیقاً بحث ها را از چه منبعی استخراج یا نقل کرده اند.اگر در آخر هر بحث ارجاعی می دادند برای علاقمندان بهتر میبود.

- آقای شریعتی به نظر من بسیاری از مسایل دینی و مذهبی را با آرا و افکار فلسفی و جامعه شناختی دانشمندان و متفکران غربی از جمله مارکس قاتی می کند،مقایسه می کند یا در بعضی ترکیب می کند که این سبب امتزاج و نوعی مغلطه کاری می شود. مثلاً جامعه ایده آلی صدر اسلام ریشه در معنویت و جهان ماورایی دارد در حالیکه اتوپیای سوسیالیستها ریشه در مادیت سکولاری دارد.

- منابع مورد استفاده کتاب:

تاریخ تمدن

اسلام شناسی

زمینه شناخت قرآن

تاریخ ادیان

نوار دیالکتیک حسینیه ارشاد

دستنوشته های شریعتی