تاثیر بطلان عمل حقوقی در تحقق جرم

در صورتی که مأموری در راستای انجام وظیفه از شخصی، چکی بابت رشوه دریافت کند و بانک از پرداخت چک به علت جعلی بودن امضا، خودداری کند، آیا در خصوص مأمور، جرم تام ارتشا محقق شده است یا با توجه به اینکه امکان دریافت وجه چک به دلیل جعلی بودن آن ممکن نیست، جرم محقق نشده است؟ به این پرسش، برخی قضات و مسئولان سازمان قضایی نیروهای مسلح پاسخ داده‌اند.

به گزارش پایگاه اطلاع‌رسانی سازمان قضایی نیروهای مسلح، غلام الواری، رییس سازمان قضایی نیروهای مسلح استان کرمانشاه در این خصوص معتقد است که بزه ارتشا از جمله جرایم علیه آسایش عمومی و ساختار اداری و اجرایی کشور و مخرب‌ترین اثر این جرم، سلب اعتماد عمومی مردم به قوای حاکمه است.

وی می‌گوید: در خصوص مورد سوال سه نظریه ارایه شده است؛ بر اساس نظریه نخست، در اینکه جرم ارتشا کاملاً محقق شده و به وقوع پیوسته، تردیدی نیست. به دلیل آن که اخذ رشوه انجام شده؛ چون همه ارکان جرم از عنصر مادی و معنوی تا عنصر قانونی آن محقق است زیرا یکی از عناصر مادی جرم اخذ سند است که کاملاً محقق است و این موضوع که تحقق عنصر مادی را به وصول وجه نقد، وجه موضوع سند یا چک منوط کنیم، در قانون نیامده است و چنین استنباطی از عبارت «وجه یا مال یا سند پرداخت وجه...» صحیح بنظر نمی‌رسد. آنچه در قانون آمده، قبول سند پرداخت وجه یا تسلیم مال است که این امر با قبول چک یا سند محقق شده است و اینکه چک یا سند بلامحل تشخیص داده شود یا بی‌اعتباری آن محرز شود‌، در اصل وقوع بزه هیچ تأثیری ندارد؛ بنابراین جرم و بزه ارتشا کاملاً با تمام شرایط و ارکان آن محقق شده و قابل مجازات است.

الواری ادامه می‌دهد: نظریه دوم این است که در فرض سوال بزه ارتشا به‌طور کامل واقع نشده است‌؛ زیرا عنصر مادی آن کاملاً به‌وقوع نپیوسته و کامل نیست؛ چون تا زمانی که وجه چک وصول و تبدیل به وجه نقد نشده و متهم آن را وصول نکرده، رشوه کامل نیست و عنصر مادی تحقق نیافته است؛ چرا که چک و سند به خودی خود ارزشی ندارد و این کاشف از آن است که از ابتدا عنصر مادی کامل نبوده؛ اما چون در همین حد هم اقدام عملی و مادی صورت گرفته است، لذا شروع به ارتشا و شروع به جرم تلقی می‌شود و مورد را باید شروع به جرم دانست و مجازات کرد
وی در مورد نظریه سوم می‌افزاید: بر اساس این نظریه، در فرض سوال، هیچ جرمی اتفاق نیفتاده و عمل انجام‌شده ارتشا یا شروع به ارتشا نیست، چرا که در واقع عنصر مادی آن محقق نشده و عقیم مانده است. عنصر مادی جرم با وصول وجه نقد و مال به‌دست‌آمده از سند محقق می‌شود و وقتی که چک، سرقتی، جعلی و بلامحل باشد، کاشف از این است که در ابتدا هم عنصر مادی محقق نبوده و در واقع جرم عقیم است. به‌نظر می‌رسد که نظریه دوم صحیح است چون سند جعلی اساساً و در واقع سند قابل مبادله و دارای ارزش اقتصادی نیست. بنابراین در شمول عناوین وجه نقد رایج یا سند پرداخت وجه یا تسلیم مال قرار نمی‌گیرد.

وقوع جرم ارتشا مقید به تحقق نتیجه نیست

حجت‌الاسلام احمدرضا پورخاقان، رییس سازمان قضایی نیروهای مسلح استان استان چهارمحال و بختیاری نیز اظهار می‌کند: اولاً‌ برگ چک وقتی در وجه فرد صادر شود، در واقع دلالت بر مشغول بودن ذمه صادرکننده نسبت به دریافت‌‌کننده چک دارد و صادرکننده درباره اشکالات احتمالی باید پاسخگو باشد. بنابراین با عنایت به عدم تطابق چک با امضای صاحب حساب، مأمور می‌تواند علیه او طرح شکایت کند.

ثانیاً‌ در تحقق بزه ارتشا بر اساس تعریف مندرج در ماده 118 از قانون مجازات جرایم نیروهای مسلح و ماده 3 از قانون تشدید مجازات مرتکبین ارتشا، اختلاس و کلاهبرداری و ماده 592 از کتاب تعزیرات قانون مجازات اسلامی مصوب سال 1375 صرف قبول کردن وجه یا مال یا سند پرداخت وجه، عالماً عامداً ‌به منظور انجام یا خودداری از انجام امری که از وظایف مأمور است در تحقق بزه ارتشاء کفایت می‌کند و در واقع می‌توان گفت بزه ارتشا از جمله جرایم آنی است و عنصر مادی تحقق جرم مستلزم سپری شدن مدت زمان خاصی نیست.

وی اضافه می‌کند: ثالثاً ارتشا از جرایم مطلق محسوب می‌شود و وقوع آن مقید به تحقق نتیجه نیست و صرف رفتار با شرایطی که برای آن تعریف شده مستوجب مجازات است یعنی به صرف اخذ وجه یا سند پرداخت در مقابل انجام یا خودداری از انجام وظیفه توسط مأمور دولت بزه ارتشا تحقق می‌یابد.

رابعاً‌ در تحقق ارتشا حتی سوءنیت راشی شرط نیست یعنی اگر راشی در پرداخت وجه یا سند مکره بوده باشد یا به منظور به دام انداختن مأمور با برنامه‌ریزی قبلی اقدام به پرداخت رشوه کرده باشد در تحقق بزه ارتشا نسبت به مرتشی تأثیری ندارد حتی اگر راشی یقین داشته باشد که به دلیل مجعول بودن امضای چک وجه مورد نظر قابلیت پرداخت ندارد.

پورخاقان عنوان می‌کند: بنابراین در پاسخ به پرسش فوق‌الذکر باید گفت که به محض دریافت چک توسط مأمور بزه ارتشا محقق می‌شود و اینکه پس از ارایه به بانک، چک به واسطه عدم تطابق امضا نقد نمی‌شود، تأثیری در تحقق ارتشا ندارد. چون همان‌گونه که قبلاً ‌گفته شد صرف وجود چک در دست مرتشی، حکایت از آن دارد که صادرکننده چک مبلغ مندرج در آن را به وی بدهکار است و مرتشی می‌تواند از طریق محاکم قضایی علیه او شکایت کند‌. مضافاً آنکه طبق عرف تجاری چک قبل از آنکه به بانک ارایه شود ممکن است چندین دست مورد داد و ستد واقع شود. همچنین ماده 3 قانون چک از مرتشی در راستای اخذ مبلغ مندرج در آن حمایت می‌کند و به صراحت اعلام می‌دارد که صادرکننده چک حق ندارد آن را به‌گونه‌ای تنظیم کند که بانک به عللی از قبیل عدم مطابقت امضا یا قلم‌خوردگی و... و امثال آن از پرداخت وجه خودداری کندد. و این در حکم صدور چک بلامحل و قابل تعقیب کیفری است.

به گفته وی، کمیسیون مشورتی سازمان قضایی نیروهای مسلح نیز این دیدگاه را تایید و اعلام کرده است که با توجه به مقررات ماده 3 قانون تشدید مجازات مرتکبین ارتشا، اختلاس و کلاهبرداری مصوب مجمع تشخیص مصلحت نظام و ماده 118 قانون مجازات جرایم نیروهای مسلح که قبول «سند پرداخت وجه» به طور مستقیم یا غیرمستقیم و تحت هر عنوان را از مصادیق اخذ رشوه دانسته است و ماده 313 قانون تجارت نیز تصریح کرده است که وجه چک باید به محض ارایه کارسازی شود، بنابراین با تسلیم چک به کارمند دولت یا فرد نظامی و دریافت آن از طرف نامبرده با اجتماع سایر شرایط قانونی بزه ارتشا تحقق می‌یابد و امکان وصول یا عدم وصول آن یا بلامحل بودن چک یا برگشت خوردن آن به هر علت، تأثیری در تحقق جرم و مسئولیت کیفری طرفین ندارد.

تحقق ارتشا به محض ارایه چک با امضای جعلی تحت عنوان رشوه به مامور نصر اصفهانی، معاون دادستان نظامی اصفهان در این زمینه می‌گوید که عنصر قانونی و مستند جرم ارتشا ماده 3 قانون تشدید مجازات مرتکبین ارتشا، اختلاس و کلاهبرداری مصوب سال 1367 مجمع تشخیص مصلحت نظام و درباره نظامیان ماده 118 قانون مجازات جرایم نیروهای مسلح مصوب 1382 است. در هر دو قانون دریافت وجه، مال، سند پرداخت وجه یا تسلیم مال به صورت مستقیم یا غیر مستقیم به عنوان موضوع و مصادیق مال‌الرشا معرفی شده است. همچنین به موجب ماده 590 کتاب تعزیرات قانون مجازات اسلامی مصوب سال 1375 و قسمت اخیر ماده 118 قانون مجازات جرایم نیروهای مسلح انجام معامله‌ای به صورت بلاعوض یا به ارزش کمتر از قیمت معمولی یا خرید با قیمت بیشتر توسط مرتشی جهت انجام یا خودداری از انجام امری، ارتشا محسوب می‌شود.

وی ادامه می‌دهد: بنابراین در فرض مسئله که مأمور نظامی بابت رشوه، چک با امضای جعلی را دریافت کرده است این سؤال مطرح می‌شود که این چک سند پرداخت وجه محسوب می‌شود و در نتیجه دریافت آن به موجب مواد نامبرده ارتشا محسوب می‌شود یا خیر؟ در پاسخ باید گفت که اولاً به موجب ماده 1284 قانون مدنی سند نوشته‌ای است که در مقام دعوی یا دفاع قابلیت استناد داشته باشد که در این مسئله نیز چک دریافتی قابلیت استناد به‌عنوان سند را دارد چرا که در لحظه پرداخت این سند به مرتشی هیچ دلیلی بر جعلی بودن آن وجود ندارد و اصل بر اعتبار اسناد است مگر اینکه خلاف آن در مرجع قضایی ثابت شود. ثانیاً چک مورد قبول مرتشی سند تجاری و در حکم اسناد لازم‌الاجرا محسوب شده و مورد حمایت قانون تجارت و قانون صدور چک قراردارد.

نصر اصفهانی می‌افزاید: ثالثاً چک به محض ارایه به بانک حتی در صورت عدم مطابقت امضا با امضای صادرکننده در بانک به موجب ماده 3 قانون صدور چک باعث صدور گواهی عدم پرداخت می‌شود و برای دارنده آن حق ایجاد می‌کند.

رابعاً مادامی که چک نزد شخصی غیر از صادر کننده باشد، معرف طلب دارنده آن بوده و دارای ضمانت اجرای کیفری است بنابراین در سندیت و اعتبار آن از لحاظ تجاری تا زمان اثبات جعلیت شکی وجود ندارد. چرا که اگر صرف ادعای جعلی بودن اسناد، موجب بی‌اعتباری آنها شود، روابط اجتماعی و اقتصادی میان مردم متزلزل و خدشه‌دار می‌شود.

همچنین با توجه به نص قانون در مواد 3 قانون تشدید مجازات مرتکبین ارتشا، اختلاس و کلاهبرداری و ماده 118 قانون مجازات جرایم نیروهای مسلح که صراحتاً لفظ «سند پرداخت وجه» را به کار  برده است، نیز می‌توان قائل به انجام جرم تام توسط مرتشی در حالت مفروض بود. چرا که بر اساس قانون، صرف اینکه یک سند پرداخت وجه رد و بدل شود، جرم دانسته شده و قانون آن را منوط به نتیجه (دریافت وجه) ندانسته است، لذا به محض ارایه چک با امضای جعلی تحت عنوان رشوه به مامور، جرم ارتشا محقق می‌شود. به ویژه آنکه این جرم از زمره جرایم مطلق است و تحقق آن منوط به دریافت نتیجه که وصول مبلغ مندرج در چک بوده، نیست.

محمدرضا حیدری دلفارد، معاون دادستان نظامی استان هرمزگان نیز بر این اعتقاد است که بر اساس ماده 3 قانون تشدید مجازات مرتکبین ارتشا، اختلاس و کلاهبرداری «هر یک از مستخدمین و مأمورین دولتی برای انجام دادن یا انجام ندادن امری که مربوط به سازمان های مزبور است وجه یا مال با سند پرداخت وجه یا تسلیم مالی را مستقیم یا غیرمستقیم قبول کند در حکم مرتشی است.» همچنین طبق ماده 118 قانون مجازات جرایم نیروهای مسلح «هر نظامی برای انجام یا خودداری از انجام امری که از وظایف او یا یکی دیگر از کارکنان نیروهای مسلح است، وجه یا مال یا سند پرداخت وجه یا تسلیم مالی را بلاعوض یا کمتر از قیمت معمول به هر عنوان قبول کند، اگرچه انجام یا خودداری از انجام امر برخلاف قانون نباشد در حکم مرتشی است».

وی می‌افزاید: وصول و ایصال توسط راشی و مرتشی صورت گرفته، یعنی چک به عنوان سند پرداخت رشوه به مرتشی تحویل شده است.

مرتشی هنگام اخذ چک با توجه به متن سؤال از جعلی بودن آن آگاهی نداشته و پس از آن به بانک جهت دریافت وجه آن مراجعه کرده و متوجه جعلی بودن امضای آن می‌شود.

مأمور در راستای انجام وظیفه خود و با علم و اطلاع از اینکه در ارتباط با انجام وظیفه، چک را دریافت کرده و پس از آن به بانک محال‌الیه مراجعه کرده و در بانک متوجه جعلی بودن آن شده است، لذا با توجه به اینکه توافق طرفین در وصول و ایصال چک اساساً نامشروع است و عنوان مجرمانه ارتشا را دارد، کلیه ارکان مجرمانه جرم مذکور شامل قصد مجرمانه، فعل مادی و عنصر قانونی در زمان اخذ سند پرداخت (چک) انجام شده است.

وی خاطرنشان می‌کند: از طرفی جرم ارتشا از جرایم آنی است یعنی به محض دریافت سند یا وجه و... محقق می‌شود، مهمتر اینکه قانونگذار در ماده 118 قانون مجازات جرایم نیروهای مسلح سند پرداخت را از اخذ وجه جدا کرده، یعنی صرف دریافت سند پرداخت را فارغ از اینکه بعداً مشخص شود قابل پرداخت بوده است یا خیر، ملاک قرار داده است، بنابراین جرم تام ارتشا تحقق می‌یابد و مرتکبین باید برابر قانون مجازات شوند.